Istorijat Narodne banke Srbije

Posle Berlinskog kongresa i sticanja državne nezavisnosti 1878. godine, Srbija je ušla u veoma protivrečno razdoblje unutrašnjeg razvoja i međunarodnog položaja. Na oslobođenoj teritoriji Srbija je ubrzano krenula ka privrednom napretku, koji se, između ostalog, ogledao u izgradnji železnice, razvoju industrije i rudarstva, povećanom obimu trgovine i razvoju poljoprivrede. Međutim, dalji napredak otežavala je činjenica da oblast finansija nije bila adekvatno zakonski uređena. Kao jedan od temeljnih propisa nametao se zakon kojim bi se uredilo centralno bankarsko poslovanje.

Zakon o Narodnoj banci, koji je potvrđen 18. januara (6. januara po julijanskom kalendaru) 1883. godine, predstavljao je ne samo podlogu za osnivanje Privilegovane narodne banke Kraljevine Srbije kao ustanove odgovorne za centralno bankarske i emisione poslove već i izvor povoljnog kreditiranja privrede i države kao temelja za jačanje finansijskog i uopšte privrednog sistema Srbije.

Osnivačka skupština Narodne banke održana je od 26. do 29. februara 1884. godine, nakon čega je 2. jula (14. jula po julijanskom kalendaru) 1884. godine, u iznajmljenom prostoru u kući braće Kumanudi u Knez Mihailovoj ulici u Beogradu, Privilegovana narodna banka započela šalterski rad s građanima i preduzećima. Izgradnja sopstvene zgrade u Dubrovačkoj ulici, danas Kralja Petra, otpočela je 1888. godine prema projektu arhitekte Konstantina A. Jovanovića. Zgrada je useljena 1890. godine.

Narodna banka je imala razgranat upravni aparat, koji su činili guverner, viceguverner i četiri odbora (Glavni, Upravni, Nadzorni i Eskontni). Nadzor nad celokupnim radom Narodne banke u ime države i pribavljanje saglasnosti državnih organa za efikasniji rad institucije bile su dužnosti vladinog komesara.

Za nepune dve decenije rada Narodne banke i opšteg razvoja kreditnih aktivnosti u zemlji broj novčanih zavoda povećao se na 92, što je bio porast od 1.314% (11 banaka, dva kreditna zavoda, 31 štedionica i 48 zadruga za pomoć i štednju).

Posle balkanskih ratova Kraljevina Srbija nije očekivala da će ponovo stupiti u novi rat. Međutim, ubistvo austrougarskog prestolonaslednika poslužilo je kao povod Austrougarskoj da 28. jula 1914. godine Srbiji objavi rat. Na tlu Srbije Narodna banka je radila u ratnim uslovima do 1. oktobra 1915. godine, kada je, prema rešenju kraljevske vlade, krenula preko Niša, Skoplja i Soluna na četvorogodišnji izbeglički put. Nakon nekoliko nedelja provedenih u Solunu, 3. decembra 1915. godine doneta je odluka o njenom daljem kretanju prema Marselju. Jedan od prvih poslova Narodne banke u Marselju bio je početak razmena srpskih dinara za francuske franke.

Stvaranje jugoslovenske države 1918. godine donelo je velika očekivanja kada je reč o privrednom razvoju i napretku države. Zakon o Narodnoj banci potvrđen je 26. januara 1920. godine, a već 1. februara Banka je preuzela posao na oslobođenoj teritoriji i s novim imenom – Narodna banka Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Jačanje dinara, započeto 1923. godine, i njegova stabilizacija od maja 1925. godine normalizovali su prilike u bankarstvu. Krajem 1930. godine u Kraljevini Jugoslaviji su poslovale 642 banke s glavnicom od tri milijarde dinara. Nakon faktičke stabilizacije dinara država je pristupila i zakonskoj stabilizaciji dinara 1931. godine, kada je donesen i novi Zakon o Narodnoj banci i dinar dobio zlatno važenje. Međutim, krah austrijskih i nemačkih novčanih zavoda, američki moratorijum na isplatu nemačkih reparacija, kao i englesko napuštanje zlatnog standarda (21. septembra 1931), nepovoljno su uticali na privredni život i platni bilans Kraljevine Jugoslavije. Stoga je vlast bila primorana da ograniči slobodni promet devizama (oktobra 1931), odnosno napusti konvertibilnost dinara. Da bi se spasla stabilnost domaće valute, usledio je prelazak na klirinški način plaćanja. Pogoršanje političkih prilika, opasnost od širenja Nemačkog rajha i izmena granica versajske Evrope učinili su da se zadovoljavajuća situacija na deviznom tržištu od jula 1938. godine počne menjati. Da se takva situacija ne bi odrazila na stabilnost dinara, Narodna banka je u dogovoru s Ministarstvom finansija preduzela određene mere koje su podrazumevale kontrolu uvoza, intervencije na domaćim berzama i regulisanje tražnje slobodnih deviza na domaćem tržištu.

Radi daljeg pojačanog državnog nadzora, kao i zbog sve prisutnije ratne psihoze, izmenjen je i Zakon o Narodnoj banci, nakon čega je usledilo još veće zaduživanje države. U kratkom intervalu, od kraja 1940. godine do kapitulacije, u opticaj je pušteno više novca nego što je bilo u opticaju nekoliko godina pre toga.

Posle okupacije Jugoslavije i njene podele aprila 1941. godine, Narodna banka je bila prinuđena da prekine poslovanje u zemlji i da ga zajedno s Vladom Kraljevine Jugoslavije nastavi u izbeglištvu.

Nemačke vlasti su 29. maja 1941. godine donele Uredbu o likvidaciji Narodne banke Kraljevine Jugoslavije, s tim što se ta likvidacija mogla vršiti nad onim delom njene imovine koji je ostao u zemlji. Na raskomadanoj teritoriji emisionu službu preuzele su ranije postojeće novčanične banke okupatorskih država. U okupiranoj Srbiji osnovana je nova Srpska narodna banka, koja je odmah pristupila zameni jugoslovenskog dinara za srpski dinar.

Narodna banka u izbeglištvu prestala je da postoji po završetku Drugog svetskog rata, kada je Ukazom kraljevskih namesnika od 27. novembra 1945. uprava Narodne banke u Londonu razrešena dužnosti.

Nov naziv, Narodna banka Federativne Narodne Republike Jugoslavije, uveden je 15. januara, a nacionalizacija Banke obavljena je 25. septembra 1946. godine. Time je ona, u punom smislu, postala državna banka. Period od donošenja Zakona o uređenju i delovanju kreditnog sistema (1945) do Uredbe o spajanju kreditnih preduzeća iz državnog sektora (1946) zapravo je obuhvatao period nacionalizacije banaka u Jugoslaviji, pa time i centralne banke. Konačno, rešenjem Vlade od 20. marta 1952. godine u zemlji je postojala samo jedna banka – Narodna banka Federativne Narodne Republike Jugoslavije, koja je dobila obaveze „društvene evidencije i kontrole”.

Budući da razni vidovi centralizacije nisu doneli očekivane rezultate, od sredine pedesetih godina 20. veka otpočelo je sužavanje delokruga Narodne banke, i to najpre osnivanjem specijalizovanih banaka (Jugoslovenska investiciona banka, Jugoslovenska banka za spoljnu trgovinu i Jugoslovenska poljoprivredna banka). U sledećoj fazi decentralizacije bankarskog sektora (1961), Narodnoj banci je od poslova netipičnih za centralnu banku ostalo u delokrugu samo kreditiranje vojne industrije, organa i organizacija federacije i robnih rezervi. U korpus decentralizacionih mera spadalo je i potpuno izdvajanje nacionalnog platnog prometa iz Narodne banke 1962. godine osamostaljivanjem Službe društvenog knjigovodstva.

Na principima modernizacije bankarskog sistema, marta 1965. godine usvojen je novi Zakon o Narodnoj banci Jugoslavije, kojim je uređen bankarski sistem, a koji su činili Narodna banka Jugoslavije, poslovne banke i Služba društvenog knjigovodstva. Narodna banka je definisana kao emisiona banka Jugoslavije, koja je svojim poslovanjem dužna da obezbedi primenu jedinstvenog novčanog, kreditnog i deviznog sistema, da emisionom i kreditnom funkcijom, kao i funkcijama iz sfere međunarodnih plaćanja, obezbedi sprovođenje određene novčane i kreditne politike.

Ustavnim amandmanima iz 1971. godine, uz Narodnu banku Jugoslavije, ustanovljene su nove monetarne institucije – narodne banke republika i autonomnih pokrajina, što je potvrđeno i novim Zakonom o Narodnoj banci Jugoslavije (1972), kao i republičko-pokrajinskim zakonima o narodnim bankama (1973), čime je (kon)federalizovan monetarni sistem zemlje.

Posebno apsurdna situacija nastala je 1983. godine, kada je Narodna banka Jugoslavije postala garant svih spoljnotrgovinskih obaveza zemlje prema inostranstvu. Trajna posledica bila je ta što je (kon)federiranje ovlašćenja omogućilo narodnim bankama republika i pokrajina da podrivaju Narodnu banku Jugoslavije, što će svoje finale imati u procesu razbijanja zajedničke jugoslovenske države 1991–1992. godine.

U narednim godinama nastupila je potpuna dezintegracija jugoslovenskog prostora. Komadanje zemlje praćeno je ratnim operacijama i najokrutnijim sankcijama međunarodne zajednice. Sve je to pogubno delovalo na privrednu aktivnost, a u monetarnoj sferi rezultiralo je hiperinflacijom. Nakon više pokušaja stabilizacije dinara, hiperinflacija je uspešno zaustavljena Programom monetarne stabilizacije 1994. godine.

Nakon proglašenja Ustava Savezne Republike Jugoslavije 1992. godine, Narodna banka je preimenovana u emisionu ustanovu nove države, koju su činile Republika Srbija i Republika Crna Gora.

Zakonom iz 1993. godine Narodna banka Jugoslavije, kao pravni sledbenik, preuzela je prava i obaveze Narodne banke Jugoslavije za teritoriju Savezne Republike Jugoslavije i prava i obaveze koje su Narodna banka Srbije, Narodna banka Crne Gore, Narodna banka Vojvodine i Narodna banka Kosova imale u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji.

Donošenjem Zakona o Narodnoj banci Srbije 2003. godine Narodna banka Jugoslavije nastavlja rad kao Narodna banka Srbije, a pored guvernera, utvrđuju se i dva nova organa – Monetarni odbor i Savet, koji izmenama Zakona iz 2010. godine postaju Izvršni odbor i Savet guvernera.